Nederland is een Europees land. Lieden van buiten vergapen zich aan ons land op allerlei manieren. Het fietsen, het water in de steden, de wegen en de stroopwafels en ga zo maar door. Voor toeristen en uitwisselingsstudenten is Nederland een land om bij weg te dromen. Onze pittoreske binnensteden en schilderachtige landschapjes zijn voor mensen als films waar ze doorheen lopen, het enige dat mist is de muziek.
Wegdromen doen ook veel Nederlanders zelf. Er wordt ondertussen toch zo de godganse dag gedweept met de Hollandse droom: iedereen in Nederland kan het maken. Onze continentale superioriteit torent uit boven die gekke Amerikanen. Wij verlichte Europese geesten tolereren al die Angelsaksische ellende niet, hier bij ons tussen die rivieren. Ons land biedt wel gelijke kansen. Ze hoeven alleen maar gegrepen te worden.
De politieke aflaat
Zelfs rechtse partijen lopen te koop met dit idee. Neem de VVD: de lui die ondertussen zo’n tien jaar al vakkundig (je moet het ze nageven) bezig zijn met het langzaam ontmantelen van zo ongeveer elke sociale en collectieve voorziening (de lijst van bezuinigingen is lang), spreken op hun website over een overheid die gelijke kansen moet creëren voor iedereen. CDA, idem dito. Zelfs de dubieus-rechtse middenklasse-mannetjes met hun pseudo-boven-het-gepeupel-mentaliteit van het FvD spreken over een Nederland waar ‘iedereen kan worden wat hij wil en kan zijn wat hij wil zijn’. De tegenwoordig hippe links-rechts-linkse darling Sander Schimmelpennick heeft het graag over ‘kansen pakken’. Om maar niet te spreken over hoe er aan de linkerkant gepraat wordt: daar wordt ‘het bieden van gelijke kansen’ gezien als een ideologisch fundament.
Niemand ontsnapt aan het idee van gelijke kansen. Het wordt je opgedrongen totdat je erin gaat geloven. Als we maar iedereen die kansen hebben geboden, dan is het leven eindelijk, eindelijk eerlijk. Maar politieke partijen gebruiken het gehannes met die ondertussen lamlendige term als een politieke aflaat. Een zoethoudertje voor de achterban en mensen in het land. We zijn ermee bezig, u krijgt uw kans. Maar als het misgaat, kom niet bij ons zeiken: je hebt het zelf verklooid. Het concept gelijke kansen zoals het in de hedendaagse Nederlandse politiek gebruikt wordt, snijdt ons op ware orwelliaanse wijze de pas af. Het verhult dat er nooit een Hollandse droom is geweest.
Welkom in de loterijmaatschappij
Nederland is een meritocratisch land. De gunsten des levens vallen ten deel aan diegenen die ze verdienen. Deze gelukkige klasse heeft gewerkt voor dat geluk en het is niet anders dan eerlijk en rechtvaardig dat zij het bezitten. Hard werk wordt beloond, en het is niet alleen aan de mensen die geluk hebben van deze wereld om een goed bestaan te kunnen verwerven. Dat lijkt zo, dat is zo. Er is inzet nodig om wat van het leven te maken, maar waar je wieg staat bij je geboorte is net zo belangrijk als het honderd jaar geleden was en het oneindige gewieber over gelijke kansen is weinig anders dan Hollands dagdromen. Nederland is geen meritocratisch land. Want van wie leer je het grijpen van kansen? Juist ja.
De gelukkige klasse is ook een fortuinlijke klasse, het product van een loterijmaatschappij, waarin ze het juiste lot heeft getrokken. Stel ons een wereld voor, waarin iedereen droomt en die kansen grijpt. Iedereen minister? Iedereen zoveel poen als Jeff Bezos? Vooropgesteld dat mensen niet stoppen met dromen – wanneer de ene droom eindigt zak je weer weg in de volgende: het kan niet. Er is maar zoveel plek aan de top. Wie daar komt zou heel goed capabel kunnen zijn, maar dat onze bovenklasse een product is van een hard spel levensbingo staat buiten kijf.
Het is simpel te stellen: intelligentie en hard werk kunnen succes opleveren, maar hoe succesvol zijn deze twee factoren zonder geluk en/of een netwerk? Om maar een eenvoudige illustratie te geven: mensen, en diegene boven je, bepalen of jij een baan krijgt. Waarop baseren zij hun keuze? CV’s en brieven, je kennis en kunde, assessments. Maar daar gebeurt het: je hebt een slechte dag, een belangrijke vraag (waarover je nog heftig twijfelde) beantwoord je fout. De baas wilde wat anders horen. Dat antwoord had je ook met gemak kunnen geven maar je deed het niet. Waarom niet? Tja, het zal wel aan jou liggen. Iedereen die wel eens een sollicitatiegesprek heeft gevoerd, aan welke kant van het gesprek dan ook, weet hoe arbitrair de keuzes zijn die er gemaakt worden. Zelfs de oneindige HR-budgetten en tergend lange sollicitatieprocedures kunnen niet voorkomen dat bedrijven moeite hebben met het vinden van de juiste kandidaten. Geen wonder dat zelfs na dat soort procedures mensen niet op hun plek zitten.
Weg met de jackpot
Het algemene punt is: hoe mensen succes toevalt, is een chaotischer en meer arbitrair proces dan het lijkt. We houden vooral een gemakkelijke illusie voor onszelf in stand: iedereen, op welke plek hij of zij ook zit, zit daar verdiend. Het is tijd dat we de Efteling uit lopen en een van Nederlands grootste fata morgana’s achter ons laten. Een oplossing daarvoor is niet gemakkelijk voorhanden in hyperkleinburgerlijk Nederland. Het vereist het afbreken van het meritocratische idee en het narcisme van succes dat er gepaard mee lijkt te gaan. De Nederlandse maaiveldcultuur waar zo lekker over geklaagd wordt mag wat dat betreft nog wat heftiger. Hoe zorgen we daarvoor? Er zouden een aantal concrete maatregelen genomen kunnen worden. Een voorstel zou kunnen zijn om de institutionele belichaming van onze loterijmaatschappij, het koningshuis, af te schaffen. Ga er maar weer aan staan.
Een wellicht acceptabeler voorstel voor de sfeerliberaaltjes onder ons, is het stoppen van de jackpotpolitiek die ondertussen al zo’n tien jaar maar niet uit het veld te slaan is. Begin met het verhogen van en daarna binnenhalen van bakken erfbelasting. Juist zoiets als onverdiend vermogen, geld waar je niet voor gewerkt hebt van iemand krijgen omdat ‘ie dood gaat, moet de hemel in belast worden. Een ietwat onorigineel voorstel, dat zeker, maar niet minder effectief en nodig.
Als we de jackpot kapot belasten, kunnen we daarna een eerlijkere verdeling maken en op zijn minst iedereen voorzien van een kleine prijs.